Türler arasındaki farklılıklar ve hatta aynı tür hayvanlar arasındaki metabolik varyasyonlar nedeniyle, hayvanlar üzerinde denenen ürünlerin kesin ve güvenilir bir sonuç vermesi, kusurlu bir düşüncedir. Yanı sıra teknolojinin ilerlemesiyle birlikte geliştirilen yeni yöntemler, hayvanların bir deney malzemesi olarak kullanılması fikrini çağın dışında bırakmaktadır.
Latince in vivo olarak bilinen hayvanlar üzerinde gerçekleştirilen deneyler tüm dünyada hayvan hakları savunucuları ile vejetaryen-vegan derneklerinin tepkilerini çekmeye devam etmektedir. Dünya genelinde deneylerde kullanılan hayvanların sayısı yüz milyonları bulmaktadır. Deneyler sırasında çok yoğun acı ve strese maruz kalan hayvanlar, deneylerde kullanıldıktan sonra genellikle uyutularak öldürülmekte
ve vücutları açılarak organları incelenmektedir.
YASAK HANGİ ÜLKELERDE?
Hayvanlar üzerindeki deneylerin alternatifleri hızla geliştirilirken, bazı ülkelerde hayvan deneyleri hali hazırda ya önemli ölçüde kısıtlanmış ya da tamamen yasaklanmıştır. Avrupa Birliği bu konuda öncü konumdadır. 28 ülkeden oluşan birlik dünyada kozmetik maddelerin hayvanlar üzerinde test edilmesini ilk yasaklayan birlik olmuştur. AB, Mart 2013’de yürürlüğe giren yeni yasayla tüm bu çağ dışı yöntemlere yasaklama getirerek alternatif metotları yürürlüğe koymuştur. Öyle ki şu anda kozmetik ürünlerin ve hatta içeriğinde kullanılan malzemelerin bile üzerinde hayvan deneyleri uygulanmış olması halinde AB sınırları içerisinden girmesi yasaktır. Maalesef bu ürünler AB’de yasaklanmalarına rağmen diğer ülkelerde satılabilmektedir. Birlik bu konuda Çin gibi ülkelere baskısını arttırmakta ve alternatif test metotlarını kabul etmelerini talep etmektedir. AB’nin söz konusu yasağını Norveç izlemiştir. Norveç ilaç mahiyetindeki kozmetikleri -ki buna BOTOX da dahildir- yasağının dışında tutmuştur. Maalesef söz konusu yasak sadece yeni onay alacak ürünleri kapsamaktadır. Çünkü bu yasağın getirildiği tarihten önce hayvanlar üzerinde test edilmiş ve onaylanmış kozmetiklerin raflardan kaldırılmayacağı açıklanmıştır. İsrail 2013 yılında benzer bir karar almış ve hayvanlar üzerinde test edilmiş kozmetik, deterjan ve sabun, diş macunu, kolonya gibi ürünlerin ithalat ve satışını yasaklamıştır. Hindistan hayvanlar üzerinde kozmetik deneyleri yasaklayan ilk Asya ülkesi olmuştur. Yasağa uymayanların 3 ila 10 yıl arasında hapis cezasına çarptırılacakları açıklanmış, ayrıca yasağın delinmemesi için alternatif test metotları da zorunlu hale getirilmiştir. Halen ABD, Avustralya ve Yeni Zelanda benzer yasakları hayata geçirmek için çalışmalar yapmaktadır. Ülkemizde ise maalesef henüz böyle bir yasak bulunmamaktadır. Türkiye’de kozmetik hayvan deneylerinin yasaklanması için Vegan ve Vejetaryenler Derneği (TVD) öncülüğünde 2014 Ocak ayında bir kampanya başlatılmış, toplanan 10 bini aşkın imza için bakanlıkla görüşme girişimleri başlatılmıştır. Kampanya sitesi: http://chn. ge/1h6YfKm Başlatılan girişimlere bu konuda gerekli duyarlılığın gösterileceğini ve sıradaki halkanın Türkiye olacağını ümit ediyoruz.
UYGULANAN ETİK-DIŞI KOZMETİK DENEYLERİ
Henüz herhangi bir yasak olmayan ülkelerde hayvanlar üzerinde sıklıkla uygulanan kozmetik deneyler şunlardır:
Göz Tahriş Deneyi: 1944 yılında tasarlanan deney gözde oluşan tahriş miktarını belirlemekte kullanılır. Deneyde tavşanlar kullanılmaktadır. Deney sırasında bir göze test edilecek madde sürülür, diğer göze madde sürülmez. Tavşanın reaksiyon esnasında gözüne müdahale etmemesi için yalnızca başı dışarıda kalacak bir düzeneğe bağlanır. İki ya da üç haftalık bir süre zarfında tavşanın gözünde oluşan tahriş miktarı gözlemlenir. Hayvanda gözde kızarıklık, kanama, ülser ve körlük oluşur ve deney sonunda hayvan öldürülür. Tavşan gözünün insan gözünden farklı olması ve hayvanın deney sırasında büyük acılar çekmesi deneyin hem tıbbi hem de hayvan sever çevreler tarafından eleştirilmesine neden olmaktadır.
Akut Toksisite Testi Bu test, kimyasallara maruz kalındığında ağız, deri ve solunum yollarındaki etkilerini belirlemek için yapılmaktadır. Uzunca bir süre bu test çok sayıda hayvanın ölümcül düzeyde (LD50) zehirli kimyasallar verilerek öldürülmesi şeklinde uygulanmaktaydı. Günümüzde uygulanan testler her zaman ölüm ile sonuçlanmamakla birlikte, hayvanüzerinde acı düzeyi gözlemlenerek sonlandırılabilmektedir. Bu deneyde kullanılan hayvanlar çoğunlukla yoğun acı, çırpınma, motor fonksiyonlarının kaybı veya krizlerle karşılaşmaktadırlar. Deneylerin sonucunda hayvanlar öldürülmekte ve iç organlarındaki hasarları tespit edebilmek için necropsy yapılmaktadır. İnsanların farklı metabolizmaları ve solunumları olması nedeniyle hayvan
lar üzerinde uygulanan bu testlerin de ne kadar faydalı olacağı tartışılmaktadır.
Tekrar Edilen Doz Deneyi Bu deneyde akut toksisite testinden farklı olarak hayvanlar tek bir doz zehirli kimyasala maruz bırakılmak yerine kronik toksik maddelere maruz bırakılmakta ve üzerlerindeki etkiler incelenmektedir. Bu testlerde bazen köpekler
de kullanılmaktadır. Deney sonunda hayvan öldürülmekte ve organlardaki hasarın incelenebilmesi için hayvan açılmaktadır.
Deri Korozyon / İritasyon Deneyi Bu deney ile kimyasalların deri üzerindeki muhtemel etkileri incelenmektedir. Deneyde genellikle tavşanlar kullanılır. Tavşan derisi üzerinde iki bölgedeki tüyler kazındıktan sonra birisine test edilecek kimyasal uygulanır, diğer bölgeye ise kontrol için herhangi bir şey uygulanmaz. Hayvan ve insan anatomi ve derilerinin özellikleri arasındaki farklılıklar nedeniyle genellikle hayvan testlerinin sonuçlarının insanlar için belirleyici olmadığı düşünülmektedir.
Deri Duyarlılığı Testi Bu test ile kimyasalların derideki alerjik etkileri incelenir. Yıllarca bu deneylerde çoğunlukla ginepigler kullanılmıştır. Kimyasallar hayvanın traş edilmiş derisine çeşitli dozlarda alerji oluşuncaya kadar sürülerek veya enjekte edilerek gözlem yapılır. Günümüzde bu deneyde ginepigler yerine fareler kullanılmakta ve kimyasal hayvanın sadece kulağına sürülmektedir. Bu yeni yaklaşım ile hem daha az sayıda hayvan testlerde kullanılmakta hem de hayvanın maruz kaldığı acı daha düşük bir düzeyde kalabilmektedir.
Farmakokinetik/Toksikokinetik ve Metabolizma Testleri Bu test ile zehirli maddelerin metabolizma ve solunuma etkileri ile vücutta dağılımları ve vücuttan atılmaları gözlemlenmektedir. Deneylerde genellikle fareler kullanılır. Hayvan, test edilecek maddeye yemek, solunum veya enjeksiyon yoluyla maruz bırakılır. Akabinde zehirli maddenin hayvanın organlarındaki birikimini ölçebilmek için hayvan öldürülüp açılır.
Deri Emilim Testleri Bu testlerde kimyasalların deriden ne hızla emildiği ve kana karıştığı ölçülmeye çalışılır. Deneylerde çoğunlukla fareler kullanılır. Deney sonunda hayvan öldürülür. Farelerin ve insanların deri özellikleri farklı olduğu için bu deney de sıklıkla eleştirilmektedir.
Mutagenetik Testler Mutagen bir organizmanın mutasyon yoluyla genetik yapısını değiştiren kimyasallara verilen addır. Birçok mutasyon kansere neden olduğu için çoğu mutagen kanserojendir. Örneğin cytogenetik testinde, farenin kemik iliğine mutagen enjekte edilir. Sonrasında hayvan öldürülerek kemiğindeki değişimler incelenir. Bu deneyin hayvan olmadan bakteriler üzerinde uygulanan alternatifi yıllardır kullanılmaktadır.
Kanserojen Deneyi Bu deneyde kanserojen olduğu düşünülen maddeler farelere uygulanarak etkileri gözlemlenmektedir. Madde hayvana ağız, deri ve enjeksiyon yoluyla verilmektedir. Madde hayvana verildikten sonra üzerindeki değişimler gözlemlenir. Çoğunlukla hayvan test sonucunda öldürülür ve açılarak organ incelemesi yapılır. Bu deney de farklı hayvanların farklı kanserojenlere farklı tepkiler vermesi nedeniyle sonuçları insana her zaman uygulanabilir bulunmamakta ve bu nedenle eleştirilmektedir.
Üreme ve Gelişim Toksisitesi Bu deneyde bir kimyasalın canlı üremesine ve yavrularındaki toksik etkilere bakılır. Test sırasında gebe hayvanlara, çoğunlukla tavşan ve farelere, kimyasallar uygulanır. Hayvanlar doğumdan hemen önce öldürülür ve fetüs incelenir.
Nörotoksik Deneyler Bu deneylerde kimyasalların hayvanların sinir sistemleri üzerindeki etkileri incelenir. Deneylerde çoğunlukla tavuk ve fareler kullanılır. Hayvanlara bir yılı bulan sürelerde kimyasallar verilir ve davranışlarındaki değişimler gözlemlenir.
Ekotoksisite Bu deneyde çevreye karışan kimyasalların negatif etkileri incelenir. Deneylerde çoğunlukla balıklar kullanılır. Standart akut toksisite testinde 96 saat içinde balıkların yüzde 50’sini öldüren konsantrasyon bulunmaya çalışılır. Kronik balık testlerinde ise süre 200 güne çıkar ve hayvanın büyümesi, yumurtlama başarısı ve yaşam süresi gözlemlenir.
Pyrogenetik Testler Pyrogen(çoğunlukla bakteri) hayvan vücut sıcaklığını arttıran maddedir. Bu testler ile aşı veya ilaçlarda vücut sıcaklığını arttıran madde olup olmadığı araştırılır. Deneylerde 1940’lardan beri tavşanlar kullanılmaktadır.
Peki bu deneylere alternatif yöntemler yok mu?
Hayvanlar üzerinde çok yoğun acı ve stres yaratan bu deneylerin alternatifleri üzerinde çalışılmakta ve birçok alternatif deney hayata geçirilmektedir. *Hayvanların gerek yaşamlarına haksız müdahale, gerekse insan-hayvan fizyolojisindeki farklılar nedeniyle hiçbir şekilde deney malzemesi olarak kullanılmadığı yaklaşımlar teşvik edilmeli ve bu yöntemler geliştirilmelidir. O nedenle deneylerde kullanılacak hayvan sayısını “azaltmaya” yönelik yöntemlere burada değinilmeyecektir.
Kozmetik hayvan deneylerinde “hayvan kullanılmayan” alternatif yöntemler:
Corrositex
Deri korozyonunu tayin için in vitro bir alternatif metottur. Bu deneyde biomembran ve kimyasal belirleme sistemi kullanılarak korozif madde ile temas anındaki renk değişimleri gözlemlenir. Bazı durumlarda bu alternatif metot ile aynı test için tavşan kullanımının önüne geçilebilmektedir.
Episkin ve Epiderm
Bu iki alternatif metot ile korozyon deneyleri tavşanlar yerine insandan alınan deri hücreleri üzerinde yapılmaktadır. Bu sayede hayvan kullanımı önemli ölçüde düşmektedir.
Ames Testi
Bu metotta genetik değişimlerin gözlemlenebilmesi için hayvanlar yerine bakteriler kullanılmaktadır. Yukarıda kısaca bahsettiğimiz tüm alternatif metotların ortak nihai amaçları, deneylerin tamamiyle hayvanlar kullanılmadan yapılabilmesinin sağlanmasıdır.
