Dr. Nilgün Eröztürk
İyot Nedir?
İyot yerkabuğunda en nadir bulunan elementlerden biridir. İlk kez deniz yosunlarının külünde tespit edilerek 19 yy başında keşfedilmiştir. Metal renginde olsa da metal değildir, katı gibi görünse de hava ile temas ettikçe menekşe moru renginde bir buhara dönüşerek havaya karışır ve yok olur. İsmini de renginden alır, İyot Yunanca’da menekşe moru (violet) demektir. Topraktaki az miktardaki iyot da suda hızla eridiğinden yağmurlarla birlikte denizlere taşınır. Erozyon ve toprakların kimyasal kirlenmesi tüm dünyada topraktaki iyodu hızla azaltmaktadır. Bu yüzden şu anda dünyadaki iyodun büyük çoğunluğu denizlerde bulunmaktadır. İyot tabiatta element olarak veya metallerle oluşturduğu tuzları şeklinde bulunur. Örneğin Potasyum İyodid. Potasyum İyodid, bir iyot atomunun bir Potasyum atomu ile oluşturduğu tuz yapısındaki bileşiktir. Beyaz kristalize toz şeklindedir. İyotlu tuzların içinde bu tuz vardır.
İyot;
- Ağır metalleri bağlayarak vücuttan atılmalarını sağlar
- Diyabet riskini azaltır
- Vücut ağırlığını kontrol etmeye yardımcıdır
- Kan basıncını dengeler
- Radyasyondan korur
Vegan ve Vejetaryenlerde İyot Alımı
2011 yılında ABD’nin Boston bölgesinde yaşayan lakto-ovo vejetaryen ve veganlarda yapılan bir çalışmada (1) idrar iyot düzeyleri tarandı ve veganların vejetaryenlerden çok daha düşük İyot düzeylerine sahip oldukları görüldü. Otoritelere göre, litrede 100 mikrogramın altında bulunan değerler İyot eksikliğine işaret ediyor (Bu sınır gebeler için 150). Çalışmada vejetaryenlerin ortalama İyot değerleri 147 iken veganların ortalaması 79 idi. Çalışmada ortaya çıkan bir başka sonuç daha vardı: Veganlar olası İyot eksikliğine karşı herhangi bir önlem almıyorlardı.
İyot insan sağlığı için neden önemli?
İyot insan hayatında olmazsa olmaz bir organın, Tiroid bezinin ürettiği hormonların ana maddesidir. İyot olmazsa tiroid bezi kısaca T4 diye anılan hormonunu üretemez, o zaman T3 hormonu da üretilemez. T3 üretilemediğinde ise hücre metabolizması hormonal eksikliğin derecesine bağlı olarak yavaşlar ve klinik belirtiler ortaya çıkmaya başlar.
Günde ne kadar İyot almalıyız?
Tıp otoriteleri, bir insanın günde en az 150 mikrogram İyot’a ihtiyacı olduğunu belirlemişlerdir. Gebelik ve emzirme döneminde bu asgari miktar 200 mikrograma dek çıkar. Üst sınır ise yok gibi görünmektedir çünkü beslenmesi deniz ürünlerine dayalı olan Japonlar yiyeceklerle günde 3 bin mikrograma kadar İyot almaktadırlar ve bunun hiçbir yan etkisi gözlenmemiştir. Buna karşın, otoriteler günlük İyot alımımızı 1000 mikrogramla sınırlamayı önermektedirler.
Yetersiz İyot alırsak ne olur?
Dünyada denizden uzak olan birçok bölgede değişik derecelerde İyot eksikliği vardır ve bu durum ciddi sağlık sorunları yaratmaktadır. En çok görülen hastalık tiroid bezi büyümesidir (guatr). İyot eksikliğinde iyot depolayan meme, tükürük bezleri gibi başka organlarda da büyümeler ve kistleşmeler olur, tümörler gelişebilir. Ayrıca gebelik-emzirme dönemindeki kadınlarda İyot eksikliği çocuklarda cücelik (kretinizm) ve/veya zeka geriliğine yol açabilmektedir. Yine, Tiroid hormonlarının üretimi de İyot eksikliğinden etkileneceğinden, aşağıda listelenen yakınmalar yaygın olarak görülür:
– Halsizlik, yorgunluk, ağırlık
– Unutkanlık
– Depresyon veya depresif ruh hali
– Kabızlık
– Kilo artışı
– Çok üşüme, soğuğa dayanıksızlık
– Kuru cilt ve çabuk kırılan saçlar
– Ağır kanama ile seyreden adetler
– Gözaltlarında şişlik
İyotu beslenme ile nasıl alırız?
Yerkabuğunda bulunan diğer elementler gibi, İyot da aslında sebzelerden almamız gereken bir mineraldir ama topraktaki İyot binlerce yıldan beri yağışlarla eriyip denizlere taşınmış olduğundan iyotu artık beslenme yoluyla ağırlıklı olarak denizden karşılayabilmekteyiz.
Peki deniz ürünleri yemeyenler çaresiz mi?
Elbette hayır.
En zengin bitkisel İyot kaynakları nelerdir?
Yosunlar ve diğer deniz yeşillikleri en çok İyot içeren bitkilerdir. Ülkemizde genellikle yosun tüketimi yoktur. Ege bölgesinde yaygın olarak tüketilen Deniz börülcesi ve Deniz fasulyesi Türkiye’nin en çok İyot içeren bitkileridir. Diğer iyot kaynağı yiyecekler şunlardır: Maydanoz, ıspanak, çin lahanası, patates, kızılcık, erik, muz. Maydanoz ve ıspanağın organik üretim yolu ile yetiştirilmesi halinde iyot içeriklerinin gerçekten yüksek olma şansı artar, bunu da aklımızda tutalım!
Peki ya İyotlu tuz?
İyot uçucu bir maddedir ve iyotlu tuzlar paketlendiği andan itibaren iyodu eksilmeye başlar. Paketi açıldıktan sonra ışık ve hava ile temas eden tuzdaki iyot buharlaşma etkisi ile daha da büyük bir hızla eksilir. Tuzun mutfağımızdaki bekleme süresi ne kadar uzun ise o tuzdan alacağımız iyot da o denli eksilecektir. Tuzu az tüketenler tabii daha da az iyot alacaklardır. Rafine tuzların İyot içeriğinin rafine edilmemiş tuzlara nazaran çok daha düşük olduğunu bilmekte de fayda var.
1. Leung AM, Lamar A, He X, Braverman LE, Pearce EN. Iodine Status and Thyroid Function of Boston-Area Vegetarians and Vegans. J Clin Endocrinol Metab. 2011 May 25.
Veg&Nature Dergisi yaz sayısında yayınlanmıştır.
